1. Báo cáo từ một thế giới đang sợ hãi AI
Một báo cáo mới của Ủy ban Y tế, Giáo dục, Lao động và Lợi ích Xã hội (HELP) thuộc Thượng viện Mỹ, do Thượng nghị sĩ Bernie Sanders (độc lập, bang Vermont) đứng đầu, vừa làm dấy lên làn sóng tranh luận: 97 triệu việc làm ở Mỹ sẽ biến mất trong thập kỷ tới vì trí tuệ nhân tạo và tự động hóa.
Con số gây sốc ấy không đến từ Viện nghiên cứu Brookings, không từ McKinsey, cũng chẳng phải từ các nhà kinh tế của Fed.
Nguồn của nó là… ChatGPT.
Theo báo cáo, các nhân viên Ủy ban đã “phân tích dữ liệu kinh tế, mô tả công việc liên bang, rồi nhờ ChatGPT ước tính nghề nào dễ bị thay thế bởi máy móc”. Kết quả là một bảng xếp hạng bi quan đến mức siêu thực:
Nghề nghiệp và tỷ lệ bị AI thay thế (ước tính):
- Nhân viên thức ăn nhanh, phục vụ quầy: 89%
- Nhân viên chăm sóc khách hàng: 83%
- Công nhân kho, bốc xếp, vận chuyển hàng hóa: 81%
- Thư ký, trợ lý hành chính: 80%
- Kế toán, kiểm toán viên: 64–76%
- Giáo vụ, trợ giảng: 65%
Nếu đọc kỹ, ta nhận ra đây không phải là bảng dự báo kinh tế – mà giống một phản chiếu nỗi lo tập thể của nước Mỹ trước cơn sóng AI đang dâng cao. Nhưng điều đáng nói là: nó được Quốc hội trích dẫn như bằng chứng.
2. Khi “người bạn AI” viết hộ tương lai
Đây không phải lần đầu AI được đưa vào các quy trình chính sách, nhưng hiếm khi nào nó lại trực tiếp viết ra luận điểm mà con người đem đi trình bày trước Thượng viện.
Báo cáo nêu rõ: ChatGPT được yêu cầu “phân tích tác động của AI đến các ngành nghề lao động dựa trên mô tả công việc tiêu chuẩn của Bộ Lao động Hoa Kỳ.”
Kết quả, như nhiều chuyên gia nhận xét, mang tính “ảo giác” (hallucinogenic) – tức là những con số có vẻ có cơ sở nhưng không được kiểm chứng bằng dữ liệu thực tế.
Trong giới kinh tế, ai cũng hiểu rằng AI chưa thể chiếm lĩnh các lĩnh vực lao động tay chân – từ nấu ăn, dọn dẹp, vận hành kho bãi, cho tới chăm sóc trẻ em hoặc người già. Thậm chí, ở nhiều ngành “văn phòng”, các mô hình AI vẫn cần sự giám sát chặt chẽ vì độ sai lệch và tính sáng tạo giả tạo của chúng.
Thế nhưng, trong một không khí chính trị nơi nỗi sợ hãi lan nhanh hơn lý trí, ChatGPT lại được xem như nhà tiên tri của kỷ nguyên tự động hóa.
3. Bernie Sanders và “thuế robot”
Với Sanders, người nhiều năm nay dẫn đầu phong trào chống bất bình đẳng thu nhập, AI là chương tiếp theo của cùng một câu chuyện:
Một nhóm “tỷ phú công nghệ” đang tái cấu trúc nền kinh tế Mỹ để tối đa hóa lợi nhuận và tối thiểu hóa con người.
“Cùng những kẻ đã thao túng nền kinh tế trong nhiều thập kỷ — Elon Musk, Larry Ellison, Mark Zuckerberg, Jeff Bezos — giờ đang chạy đua để thay thế người lao động bằng cái gọi là ‘lao động nhân tạo’,” Sanders tuyên bố.
“Nếu chúng ta không hành động, hậu quả sẽ là thảm họa kinh tế cho tầng lớp lao động.”
Từ đó, ông đề xuất một gói biện pháp đầy màu sắc “chống robot”:
- Áp thuế robot – doanh nghiệp phải trả thuế mỗi khi thay người bằng máy.
- Tuần làm việc 32 giờ, giữ nguyên lương.
- Chia sẻ lợi nhuận và ghế hội đồng quản trị cho công nhân.
- Cấm mua lại cổ phiếu và phá hoại công đoàn.
Nhiều điểm trong đó, về mặt xã hội, có thể hợp lý. Nhưng xét về tác động thực tế với AI, phần lớn giới chuyên môn đều tỏ ra hoài nghi.
“Bạn không thể đánh thuế một mô hình ngôn ngữ,” một chuyên gia tại MIT mỉa mai. “Cũng như bạn không thể cấm sự lan truyền của điện khi nó vừa được phát minh.”
4. Khi dữ liệu xấu sinh ra chính sách xấu
Nhưng cốt lõi của vấn đề không nằm ở Sanders hay ở “thuế robot”, mà nằm ở chất lượng dữ liệu mà các chính trị gia đang dựa vào.
The Register nhận xét thẳng:
“Những con số này là vô nghĩa. AI có thể làm được nhiều việc, nhưng không thể phục vụ đồ ăn, bốc hàng, hay xử lý kế toán một cách hợp pháp.”
Thực tế, nghiên cứu của Đại học Yale gần đây chỉ ra rằng “chưa có bằng chứng rõ ràng nào cho thấy AI đang làm gián đoạn thị trường lao động ở quy mô lớn.”
Một số công ty – như Salesforce hay Fiverr – đã cắt giảm nhân sự và đổ lỗi cho AI, nhưng phần nhiều là động thái truyền thông để trấn an cổ đông rằng họ đang “AI-first”.
Trên thực tế, năng suất lao động Mỹ trong nhiều ngành vẫn trì trệ, chi phí đầu tư AI tăng cao, và lợi nhuận do tự động hóa đem lại chưa hề bù đắp được chi phí triển khai.
5. Khi nỗi sợ AI trở thành công cụ chính trị
Từ thời công nghiệp hóa, mỗi bước nhảy công nghệ lớn đều tạo ra một làn sóng “hoảng loạn lao động”:
- Máy dệt thế kỷ 19 khiến thợ thủ công Anh đập phá xưởng.
- Robot lắp ráp ô tô thập niên 1980 dấy lên phong trào “Save the Factory Jobs” ở Detroit.
- Giờ là ChatGPT, kẻ viết hộ email, hợp đồng và… báo cáo Thượng viện.
Khác biệt duy nhất là tốc độ.
AI phát triển quá nhanh, trong khi luật pháp, giáo dục và chính sách công nhân gần như đứng yên. Và khi công chúng lo lắng, chính trị gia tìm thấy cơ hội.
Với Sanders – người đang cố định vị lại phong trào cánh tả trong thời đại công nghệ – “AI cướp việc” trở thành ngòi nổ hoàn hảo để nói lại thông điệp cũ: “Người giàu kiểm soát mọi thứ, người lao động cần được bảo vệ.”
Dù vậy, chính ông cũng đăng bài bình luận về chủ đề này trên… Fox News, nơi công chúng vốn ít khi đồng cảm với các luận điểm xã hội chủ nghĩa.
Một dấu hiệu cho thấy: AI không còn là câu chuyện của riêng giới công nghệ. Nó đã trở thành vấn đề văn hóa và chính trị.
6. AI có thật sự “cướp” việc không?
Câu trả lời, như mọi nhà kinh tế sẽ nói, là: “Còn tùy.”
Ở một số lĩnh vực, AI đang làm thay đổi bản chất công việc chứ không nhất thiết loại bỏ nó.
- Trong ngành quảng cáo, AI tạo bản nháp, nhưng con người vẫn duyệt và chỉnh sửa.
- Trong y tế, AI giúp đọc X-quang nhanh hơn, nhưng bác sĩ vẫn chịu trách nhiệm chẩn đoán.
- Trong lập trình, công cụ như GitHub Copilot hay ChatGPT giúp viết code nhanh hơn, nhưng vẫn cần kỹ sư để kiểm soát logic và bảo mật.
Điều đang diễn ra không phải là “AI cướp việc”, mà là AI thay đổi ranh giới giữa các kỹ năng. Những ai biết dùng AI sẽ thay thế những người không biết.
Nói cách khác, người bị mất việc không bị thay thế bởi robot – mà bởi người biết dùng robot.
7. Chính sách cũ cho vấn đề mới
Một số đề xuất trong báo cáo HELP nghe có vẻ hợp lý – ví dụ, cấm mua lại cổ phiếu (buyback) để buộc doanh nghiệp đầu tư cho sản xuất và nghiên cứu thay vì thổi giá cổ phiếu.
Trước năm 1982, việc mua lại cổ phiếu từng là hành vi bị coi là thao túng thị trường. Khi lệnh cấm bị gỡ, các tập đoàn như Boeing hay Intel đã chi hàng tỷ USD để mua lại cổ phiếu, rồi sau đó lại xin chính phủ cứu trợ khi khủng hoảng.
Nếu khôi phục lệnh cấm đó, có thể nền kinh tế Mỹ sẽ tái đầu tư vào năng lực sản xuất và đổi mới công nghệ – điều có lợi cho cả công nhân lẫn khả năng cạnh tranh dài hạn.
Nhưng việc này không có mối liên hệ trực tiếp với AI.
Tương tự, mở rộng phúc lợi, tăng quyền công đoàn, và áp thuế robot đều là chính sách xã hội truyền thống, không phải giải pháp công nghệ.
Chúng có thể giảm bất bình đẳng, nhưng không ngăn được AI phát triển, cũng không giúp người lao động thích ứng nhanh hơn.
8. Điều Mỹ thực sự cần: đào tạo và thích ứng
Nếu Thượng viện thực sự muốn bảo vệ việc làm, thứ cần đầu tư không phải là báo cáo của ChatGPT, mà là chương trình đào tạo kỹ năng thích ứng với AI.
Hàn Quốc, Singapore, và các nước Bắc Âu đã đi trước Mỹ trong việc tích hợp AI vào giáo dục nghề nghiệp và hành chính công.
Ở đó, thay vì hỏi “AI sẽ lấy mất bao nhiêu việc?”, họ hỏi “làm sao để AI giúp tôi làm tốt hơn công việc hiện tại?”
Tại Mỹ, khu vực công vẫn chậm chạp trong việc chuyển đổi kỹ thuật số, và hệ thống đào tạo nghề vẫn dựa trên mô hình của thế kỷ trước.
Nếu không thay đổi, những con số “ảo” từ ChatGPT có thể trở thành lời tiên tri tự hoàn thành – không phải vì AI quá mạnh, mà vì con người không chịu học kịp.
9. ChatGPT – tấm gương phản chiếu của quyền lực
Câu chuyện này, nhìn ở góc sâu hơn, là minh chứng cho một hiện tượng mới: AI đang viết nên chính luận điểm về sự tồn tại của chính nó.
Một báo cáo quốc hội – vốn là kết tinh của hàng nghìn giờ nghiên cứu, thảo luận, điều trần – nay lại được dựa trên đầu ra của một mô hình ngôn ngữ thương mại.
Điều này nói lên nhiều điều hơn cả con số “97 triệu” kia:
Chính trị Mỹ đang học cách uỷ quyền niềm tin cho AI, ngay cả khi không hiểu rõ nó hoạt động thế nào.
Giống như khi con người hỏi gương thần “Ai đẹp nhất trần gian?”, ChatGPT nay trở thành tấm gương phản chiếu nỗi sợ và tham vọng của thời đại số.
10. Một báo cáo từ tương lai — viết bởi chính tương lai
Nếu bạn thấy kỳ lạ khi Quốc hội Mỹ hỏi ChatGPT về viễn cảnh AI “cướp việc” người Mỹ, rồi tin vào câu trả lời đó — thì có lẽ đó chính là bức chân dung trung thực nhất của năm 2025.
Một nền chính trị đang tìm kiếm tiếng nói mới, một nền kinh tế đang vật lộn giữa năng suất và bất an, và một xã hội chưa biết nên sợ hay nên học cách hợp tác với AI.
AI chưa hề lấy mất 97 triệu việc làm.
Nhưng nó vừa lấy mất một phần khả năng tự phản biện của con người.
