Có thể khẳng định rằng điều quan trọng nhất mà sự trỗi dậy của AI thông minh mang lại chính là khả năng tiếp cận: tiếp cận hàng hóa, dịch vụ và thông tin không chỉ dành cho thiểu số mà cho tất cả mọi người.

Victoria Slivkoff, Trưởng hệ sinh thái tại Walden Catalyst và Giám đốc Điều hành của Extreme Tech Challenge – một tổ chức phi lợi nhuận kết nối các startup với các quỹ đầu tư mạo hiểm để thúc đẩy tiến bộ hướng tới các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp Quốc (SDGs) – bày tỏ sự hào hứng cho những điều phía trước. Theo cô, sự hiện diện vật lý của AI có thể đưa chúng ta đến gần hơn việc hiện thực hóa những mục tiêu đầy tham vọng này.

“Hiện tại chúng ta đang chuyển sang lĩnh vực suy luận. AI không chỉ tổng hợp và tổ chức thông tin mà còn thực sự đưa ra dự đoán và kết luận. Điều đó sẽ được ứng dụng ra sao trong thế giới thực, nơi robot có thể cảm nhận, học hỏi và tương tác với môi trường xung quanh?” cô chia sẻ với Boris Veldhuijzen van Zaten, nhà sáng lập TNW trong một tập mới nhất của “Kia’s Next Big Drive.”

Trong tương lai gần, chúng ta có thể sẽ sống trong một thế giới nơi robot thường xuyên di chuyển trên các con phố, trong các văn phòng và lớp học. Nhưng liệu ai là người cần thích nghi nhiều hơn – con người hay robot?

Robot “chen hàng”

Hãy tưởng tượng bạn đang chờ thang máy thì một robot cũng vừa đến. Ai sẽ vào trước? Nếu chỉ còn một chỗ, bạn có mong robot nhường không, hay bạn sẽ coi nó như con người và theo đúng nguyên tắc “ai đến trước vào trước”?

Các nghiên cứu trước đây đã phát hiện phần lớn mọi người cho rằng robot phục vụ cần “phục tùng,” và con người sẽ ưu tiên mình trong những tình huống xung đột, kể cả khi nhiệm vụ của robot quan trọng hơn.

Nếu robot đang thực hiện một nhiệm vụ đòi hỏi thời gian chính xác, ví dụ giao pizza nóng hoặc cung cấp vật tư y tế cứu người, việc robot phải chờ đến khi không còn ai sẽ kéo dài thời gian hoàn thành nhiệm vụ. Vậy robot nên vượt qua những tình huống xã hội này ra sao để không bị làm ngơ, đánh giá thấp hoặc thậm chí bắt nạt?

Đó chính là đề tài của nghiên cứu “A Robot Jumping the Queue: Expectations About Politeness and Power During Conflicts in Everyday Human-Robot Encounters.” Nghiên cứu chỉ ra các tương tác hiệu quả nhất khi robot thể hiện sự tự tin nhưng nhã nhặn yêu cầu được ưu tiên, và sau đó tiến lên trước.

Tuy nhiên, không chỉ robot cần chuẩn bị để hòa nhập xã hội loài người. Nghiên cứu cũng nhấn mạnh con người nên xem xét lại thái độ và cách hành xử với robot: “Liệu chúng ta có nên xem robot phục vụ như có những quyền nhất định về ưu tiên nếu chúng đảm nhận công việc và trách nhiệm như con người – hoặc đại diện cho con người? Điều này cũng góp phần giải quyết vấn nạn bắt nạt robot.”

Khi robot không chỉ đảm nhận nhiều trách nhiệm mà còn phát triển khả năng lý trí và nhận thức, liệu đã đến lúc chúng ta cần xem xét lại vị thế xã hội của robot?

Robot giáo viên

Robot xã hội – được thiết kế để giao tiếp và tương tác với con người – ngày càng được sử dụng nhiều trong chăm sóc, giáo dục và sức khỏe tinh thần. Chúng giúp thu hẹp khoảng cách dịch vụ, giảm cảm giác cô lập và hỗ trợ học tập, cảm xúc.

Đại học Khoa học Ứng dụng Utrecht là một trong những nơi nghiên cứu xem robot không chỉ “lấp chỗ trống” mà có thể bổ sung và nâng cao các lĩnh vực nhân văn.

Ví dụ: trong chăm sóc sức khỏe, robot có thể giúp trẻ giảm lo lắng trước thủ thuật; hoặc dạy kỹ năng cảm xúc cho bệnh nhân nhỏ tuổi gặp khó khăn kiểm soát cảm xúc.

Tại lễ hội khoa học Lowlands năm ngoái, trường đã trình diễn dự án WOKEbot, nghiên cứu cách ngoại hình và giọng kể (ngôi thứ nhất so với thứ ba) của robot ảnh hưởng đến mức độ cởi mở của con người khi thảo luận về chủ đề gây tranh cãi.

“Bất đồng quan điểm luôn tồn tại. Đôi khi con người có thể hóa giải, nhưng cũng có lúc họ không thể hiểu nhau. Điều đó đã diễn ra quy mô lớn trong đại dịch COVID-19 vừa rồi: Bạn ủng hộ hay phản đối tiêm chủng? Khi sự chia rẽ dâng cao, một người hòa giải trung lập sẽ rất hữu ích,” tiến sĩ Mirjam de Haas chia sẻ. “Điểm mạnh của robot là chúng trung lập hơn con người. Bạn có thể giữ ý tứ với người khác, nhưng sẽ cởi mở hơn với robot.”

Trong nghiên cứu tiến sĩ, bà Haas còn thực hiện thành công nhiều thí nghiệm sử dụng robot dạy tiếng Hà Lan cho học sinh đa ngôn ngữ. Trong buổi bảo vệ luận án, bà giải thích: tương lai lớp học ngày càng đông, sử dụng robot hỗ trợ sẽ giúp mọi học sinh đều được tiếp thu kể cả trẻ khuyết tật hay chưa nói thạo tiếng.

Thế giới đã thực sự sẵn sàng cho robot?

Có lẽ robot nổi tiếng nhất đại chúng là The Terminator. Trong phần đầu, cyborg đó được gửi về quá khứ ám sát mẹ của thủ lĩnh nhân loại. Nhưng ở phần tiếp theo, kẻ phản diện lại trở thành người cứu loài người.

Các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) được toàn bộ các nước thành viên Liên Hợp Quốc thông qua từ năm 2015. Sau mười năm, khi thế giới ngày càng xa rời 17 lời hứa dành cho nhân loại và hành tinh, liệu sử dụng robot cho những mục tiêu tốt đẹp có thể là chìa khóa để loài người lấy lại tính nhân văn?

Sự hiện diện ngày càng nhiều của robot thông minh đưa ra vô vàn cơ hội và thách thức về xã hội, thái độ, giáo dục, y tế, cảm xúc lẫn pháp lý. Để cùng tồn tại với robot, con người vừa phải thích nghi, vừa chủ động định vị lại vai trò, quyền hạn cũng như trách nhiệm đối với “công dân máy” trong xã hội hiện đại.